Freskopis XVIII veka

(Bez pisanog odobrenja autora tekstova nije dozvoljeno preuzimanje sadržaja portala www.hilandar.info u komercijalne svrhe. Za detalje sadržaja i pitanja pišite na email: njonic@yahoo.com. Zakon o autorskom i srodnim pravima 2009,2011,2012.)// dec.2013

Za razliku od skromne prepisivačke i književne delatnosti u Hilandaru tokom XVIII veka, rad na živopisanju pokazuje znatno veće napore koji su najtešnje povezani sa obnovom pojedinih manastirskih paraklisa. Iz 1718. potiče vest o ponovnom živopisanju srednjovekovnog paraklisa svetih arhistratiga Mihaila i Gavrila. Već prema hramovnom posvećenju, tematika u ovom paraklisu odnosi se na događaje vezane za anđele. Tako su iznad prozora u crkvi naslikane kompozicije: Arhanđeo Mihailo i car David, Anđeo javlja o usečenju nevernika, Tri mladića u ognjenoj peći, Gostoljublje Avramovo i Čudo u Honi. U oltaru na svodu naslikani su veliko Rođenje i Vaznesenje Hristovo. Na svodu iznad ulaza u crkvu iz male priprate smešteni su likovi Samuila i Melhisedeka, a u kaloti kubeta je Božanska liturgija. U maloj priprati je scena koja prikazuje anđela koji, obučen kao monah, posećuje pustinožitelja Pahomija. Tu je i prorok Danil u pećini s lavovima. Po zidovima crkve, upleteni u vrežu, smešteni su likovi svetih mučenika.

Paraklis u bolnici, posvećen Pokrovu Bogorodice, živopisan je 1740, trudom arhimandrita kir-Gerasima i sinova crkve sarajevske. Očigledno, ugledajući se na svog prethodnika, ktitora igumana Viktora, čiji je portret mogao videti u paraklisu Svetog Nikole, arhimandrit Gerasim je dao da se na zapadnom zidu crkve naslika njegov portret s modelom hrama koji prinosi Bogorodici. Od ikonografskih retkosti, tu je i neobična predstava Svete Trojice. Lik Svete Trojice izrađen u apsidi đakonikona u obliku je Hrista sa tri lica i šest ruku, a u unutrašnjoj priprati prikazana su Sveta Trojica u obliku anđela sa tri glave. To znači da su i u Hilandaru zastupljena oba tipa, tzv. "anđeoski" i "ljudski" tip troglavog božanstva rađen prema prvom, "anđeoskom" tipu.

Još jedan ktitorski portret pojavljuje se u kapeli Jovana Rilskog. Reč je o portretu hadži-Vlča iz sela Banskog. Ktitor je prikazan s modelom hrama koji prinosi novom patronu, Svetom Jovanu Rilskom. Od zanimljivijih vredi istaći nekolike scene koje su sve uzete iz svečevog žitija: Jovan Rilski leči bolesne, Jovan sedi u pešteri i moli se Bogu, razbojnici isteruju svetitelja, Sveti Jovan sedi u dubu i uz njega učenik Luka, Uspenje Jovana Rilskog i prenos njegovih moštiju u Sofiju.

Za 1779. godinu vezana je obnova i živopis u paraklisu Svetog Dimitrija, oko kojeg su se trudili priložnici iz Koprivštice, predvođeni popom Naidinom. Karakteristične su scene na spoljnom zidu ove crkvice.

Pred ulazom izveden je ciklus Stvaranja sveta i ilustracije iz života Svetog Dimitrija, s dugim, grčkim natpisima koji tumače njegova čuda. Tu su i dve karakteristične scene iz monaškog života: Sveti Ignjatije s lavovima i jedna scena iz života starca Zosime, koja prikazuje pričešće isposnice Marije Egipatske.

Iste 1779. godine, kada je obnovljen paraklis Svetog Dimitrija, završeni su, nastojanjem popa Naidina, a novcem vernika iz Vidina i Koprivštice, radovi i na paraklisu Svetog Save srpskog, u građevini koja je pre toga stradala u požaru. Treba istaći da freske u paraklisu Svetog Save predstavljaju svojom tematikom i najzanimljiviju celinu koja je ostvarena u Hilandaru tokom XVIII veka. U priprati crkve smešteni su likovi srpskih vladara i južnoslovenskih svetitelja. Iznad njih su, s desne strane, Nedremano oko, a sa leve, Josif beži od faraonove žene. S desne strane iznad luka je velika kompozicija: Bogorodica izvor života. Na potrbušju luka kod ulaza u crkvu ilustrovane su parabole Hristove: o sejaču, o dobrom pastiru, o širokim i uskim vratima. U crkvi su, u donjoj zoni srpski i južnoslovenski svetitelji, a iznad njih su medaljoni s likovima mučenika. Iznad ovih, naslikane su scene iz života Svetog Save Srpskog; s desne strane: Roditelji blagosiljaju Rastka, Rastko odlazi u Svetu Goru i njegovo Postriženje u Rusiku, a sa leve, Celivanje Svetog Save i Svetog Simeona u Svetoj Gori, Uspenje Svetog Save u Trnovu, Postriženje brata kralja Stefana Prvovenčanog. Sem ovih zanimljivih i retko slikanih scena, vredi spomenuti da su u prstenu kubeta, u donjoj zoni, naslikana Hristova čuda i parabole: o milostivom Samarjaninu, isceljenje gubavca, isterivanje trgovaca iz hrama, Svadba u Kani galilejskoj i druge scene. Iznad Hristovih priča i čuda su proroci, dok je u kaloti Nebeska liturgija.

Od ređih scena u priprati malog paraklisa smeštena je ona koja prikazuje kako anđeo iz oblaka daje proroku Isaiji knjigu da je proguta. Gotovo je isključeno da su složeni ikonografski program ovih fresaka zamislili njegovi skromni poručioci. Najverovatnije, tvorca ovog programa treba tražiti među samim hilandarskim monasima. Živopis u paraklisu Svetog Save svojom sadržinom verno održava duh jednog vremena, vrhunac onih idejnih kretanja koja su sredinom XVIII vekazapočela u karlovačkom krugu patrijarha Arsenija IV Šakabente, u kojem se već stvorila smela vizija celog oslobođenog Ilirika.

U čitavom XVIII veku, pa čak ni u krušedolskoj priprati, nije naslikan toliki broj zajedničkih srpskih i južnoslovenskih svetitelja kao u ovom malom paraklisu Svetog Save, u kojem se inače obavlja monašenje. Drugim rečima, galerija ovih južnoslovenskih svetitelja povezana je sa glavnim ideološkim priručnikom Karlovačke mitropolije, sa Stematografijom Hristofora Žefarovića. Jednom utvrđen i u Svetoj Gori, na zidovima hilandarskog paraklisa Svetog Save, ovaj program našao je svoj pozni odjek čak i u godinama od 1844. do 1846, kada su rađene freske u crkvi Svete Bogorodice i Svetog Jovana Rilskog u Rilskom manastiru.

Najzad, kompozicije Hristovih čuda i parabola javljaju se i kao ilustracija monaških pouka i saveta za ugledanje. I te scene, tako tipične u svom moralizatorskom značenju na srpskim ikonostasima XVIII veka, mogu se uzeti i kao nesumnjiv odjek jedne propovedničke književnosti ukrajinskog porekla, a barokno prerađenih oblika. Sem toga, u paraklisu Svetog Save živopisano je i nekoliko tema koje se direktno mogu dovesti u vezu sa idejama koje iskazuje i Hilandarski tipik.

Najverovatnije, posle obnove pirga Svetih Apostola 1788. izveden je i živopis u paraklisima Svetih Apostola i Roždestva Bogorodice. U paraklisu Svetih Apostola, svakako najzanimljiviji ciklus posvećen je njihovom stradanju, dok su u paraklisu Roždestva Bogorodice naslikani Pantokrator, Nebeska liturgija, likovi stojećih Proroka, ciklus Praznika i Bogorodičin život.

Iako su hilandarski freskopisci XVIII veka ponekad ispoljavali težnju da sasvim oprezno odstupe od svog tradicionalnog stila, ipak sva ta njihova postupanja ne svedoče o nekom njihovom odlučnijem odvajanju od tradicije ka nastupajućem baroku, kao što se sedamdesetih godina XVIII veka dešavalo u umetnosti Karlovačke mitropolije. Uostalom, takvo stanje otpora prema umetničkim i drugim novinama na Atosu sasvim je razumljivo, i ono je u potpunosti usaglašeno s duhom konzervativnog istrajavanja u težnjama koje su odredili raniji veliki vekovi istočnopravoslavnog monaštva. Sem toga, ne treba zaboraviti da su na Atosu u slikarstvu neprikosnoveno vladali strogi zakoni svetogorskog slikarskog priručnika, postavši sigurna prepreka za sva moguća odstupanja od drevnih kanona iz kojih je niklo vizantijsko shvatanje ikone. Isto tako se i ukrajinsko barokno slikarstvo zaustavilo u svom prodoru na području Karlovačke mitropolije, gde su ga, već sa očiglednim razumevanjem, prihvatili i najveći crkveni velikodostojnici. Umesto školovanih slikara, u južnim predelima Balkana, pa i na Atosu, vladali su zografi skromnih slikarskih znanja, koji su, kao i njihovi poručioci, smatrali sebe jedinim valjanim i pravovernim zastupnicima istočno -pravoslavnih umetničkih istina. Očigledno,problemi sadržaja fresaka ubedljivo su nadvladali zahteve za lepotom forme, zbog čega je detalj sa svim svojim mogućim neveštinama obavezno podređen celini. Takvo shvatanje je povećavalo utisak dekorativnosti, naglašen i brižljivim ispunjavanjem praznih površina raznim ukrasima koji odaju naivno shvatanje bogatstva. U suštini, kada se ovom živopisu oduzme ono uporno, kaligrafsko iscrtavanje biljne dekoracije, grafička shema ovih kompozicija postaje očiglednija. Linearizam bez gipkosti i bez mekoće pipavo puzi po zidovima, a izlomljeni potezi skoro bojažljivo opisuju formu. Prevlast crvene, plave i zelene boje iskazana je izbegavanjem svakog osetljivijeg moduliranja, što povećava utisak da je u suštini primenjen postupak širokog bojenja određenih površina. Isto tako, zelene senke oštro odudaraju od belina na obrazima i čelu, dok je brada slikana mrko, graficistički rešenim crnim potezima (paraklis Svetog Dimitrija). Sva likovna naivnost ovih anonimnih freskista najizrazitije je ispoljena na živopisu u paraklisu Svetog Save. I ovde se oseća ono uporno ostajanje u tradicionalnim sponama, iako su likovi proroka i svetitelja, slikani na plavo-zeleno-mrkoj pozadini, odeveni u barokne kostime. Žive, svetle boje i izrazita dekorativnost ispoljena u prenaglašenom kinđurenju, pojačana i slikanim cvećem između svetiteljskih medaljona na likovima, ostavlja utisak nametljive, tražene živopisnosti i primitivne zografske razigranosti. Duh stare umetnosti kao da sapinje i strogo kontroliše ove kompozicije, sprečavajući zografa da do kraja oslobodi maštu. Negde na pola puta između starog i novog zaustavili su se ovi skromni majstori, a njihova mala, nerazbuđena umetnička nedoumica razrešena je u čednom kompromisu koji se priklanja tradiciji. Najzad, našli su se ovi zografi i pred složenim problemom da na malom prostoru hilandarskih paraklisa smeste veći broj kompozicija, sa učesnicima čiji je broj bio propisan svetogorskim slikarskim priručnikom. Želeći da ostanu verni umetničkim i teološkim kanonima, oni su s naporom pretrpavali svoje kompozicije likovima i tako povećali njihovu nepovezanost i očigledne nesrazmere. Ipak, i sažimanja su bila neizbežna, kao, npr., u sceni Klanjanja životodavnom krstu, pa se ova kompozicija svela na samo dva učesnika, Svetog Vasilija i Jovana Zlatoustog. Rad ovih zografa odlikuje se površinskom obradom likova. Volumen je jedva naglašen, plastičnost se rasplinula u grafičkom maniru, koji se poput neke istkane mreže pobedonosno rasprostro po zidovima ovih paraklisa, čiji skučeni prostor onemogućava i suzbija bilo kakve monumentalne efekte. Čak i uobičajene pojedinačne figure ratnika, crkvenih otaca i pustinožitelja, u svojoj frontalnosti sračunate na monumentalnost, deluju u ovim paraklisama intimno i nenametljivo.

Pri oceni hilandarskog zidnog slikarstva nastalog u XVIII veku, treba istaći da se u tom obimnom stvaralaštvu mogu razlučiti dela različitih shvatanja i nejednake vrednosti. Kako izgleda, reč je o tri grupe spomenika koje odlikuju posebne težnje za vlastitim slikarskim izrazom. Dok su majstori paraklisa Svetih Arhanđela i možda, Pokrova Bogorodice bliži tradiciji tzv. kritskog slikarstva, u paraklisima Jovana Rilskog, Svetog Dimitrija i Svetog Save, živopis je izveden u duhu bugarskih zografa. Nasuprot ovim dvema grupama, u paraklisima Svetih Apostola u Roždestva Bogorodice, rade grčki majstoričije je stvaralačko opredeljenje sigurno vezano za oblike levantskog baroka. Pri tome se veze sa barokom, pa i rokokoom, iskazuju gotovo isključivo u preuzimanju izvesnih dekorativnih elemenata, koji su prethodno već ušli i u ikonopis poznih, tzv. italo-kritskih radionica, čiji su radovi sa raznih strana Levanta stizali i u svetogorske manastire.

Ali, bez obzira na skromnu umetničku vrednost živopisa u hilandarskim paraklisima XVIII veka, njihov značaj za kulturnu istoriju ovoga manastira je velik. Ta dela, zajedno sa arhitekturom, svedoče o istrajnosti hilandarskih monaha da očuvaju i umetnički kontinuitet i prema ukusu svoga vremena ukrase manastir. U bojenom šarenilu hilandarskih paraklisa ispričane su prostosrdačno, naivno i iskreno i mnoge učene teološke misli ranijih vekova. Upravo je na zidovima manastirskih paraklisa dobrim delomprotumačena i duhovna kultura ovih monaha u XVIII veku.

Potpunu sliku epohe lepo upotpunjavaju i mnogobrojni ikonostasi paraklisa, koji su svi izvedeni u duhu levantskog baroka. U svom monumentalnom obliku ostvaren je taj duh i na ikonostasu u samoj hilandarskoj velikoj crkvi, koji pripada vremenu oko 1774.god. Tordirani stubići koji razdvajaju prestone ikone okićeni su grančicama i cvećem. Sa najvećom pažnjom rađene su parapetne ploče ispod ikona a posebno carske dveri. Prototip ovih atonskih ikonostasa stvoren je na Svetoj Gori mnogo ranije, još 1611.god. kada je monah Neofit dovršio ikonostas u Protatu, kojim se otvara novo doba u istoriji monumentalnih duboreznih ikonostasa balkanskog područja, u kojoj se, pored islamskih, sada već jasno otkrivaju i zapadnjački stilski uticaji. Štaviše, upravo se u ovom duhu obavljaju i drugi drvorezbarski radovi za svetogorske crkve. Gotovo neosetno stvoren je jedan poseban enterijer koji, po mnogim svojim osobinama i vrednostima, najpotpunije odgovara tipično atonskom osećanju za celovitost umetničkog dela. Bezbrojni detalji i samostalne male celine ulivaju se i stapaju u jedinstven organizam kojem je sve konačno podređeno.